میرنیوز
پاسخ به ۵ پرسش درباره نهضتی که نقطه آغازین مبارزات ضداستعماری مردم ایران است
2020-05-14T12:57:57+04:30
گروه تاریخ انقلاب خبرگزاری تسنیم – 25 اردیبهشت سالروز صدور فتوای تاریخی میرزای شیرازی مرجع وقت شیعیان است که فرصت 50ساله انگلستان برای سلطه بر صنعت توتون و تنباکوی ایران را از بین برد. در این روز امتیاز تنباکو که به بیگانگان واگذار شده بود، با فشار میرزای شیرازی لغو شد.
چگونه امتیاز تنباکو به انگلیسی‌ها واگذار شد؟
دولت انگلیس در پی سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1269 هجری شمسی که به‌تشویق وزیر مختار انگلیس در ایران، سر هنری درومند ولف انجام گرفته بود، فرصت مناسب را برای کسب امتیاز انحصار توتون و تنباکو به دست آورد و ماژور جرالد تالبوت از نزدیکان و مشاوران لرد سالیسبوری (نخست‌وزیر و وزیر خارجه انگلیس) را مأمور کرد تا زمینه انعقاد قرارداد انحصاری توتون و تنباکو با ایران را آماده کند.
ناصرالدین شاه که برای تأمین هزینه سفرهای خود به اروپا با مشکلات مالی مواجه بود، پس از مراجعت از سفر اروپا به ایران قراردادی را با طرف انگلیسی به امضا رساند که براساس آن امتیاز تجارت توتون و تنباکو به‌مدت 50سال به ماژور جرالد تالبوت اعطا شد. مطابق با این قرارداد، شرکت رژی متعهد شده بود که به‌ازای انحصار خرید و فروش توتون و تنباکوی ایران به‌مدت پنجاه سال، سالانه مبلغ 15هزار لیره انگلیس به‌همراه یک‌چهارم سود خالص خود را به شاه بپردازد.
به دنبال اعطای این امتیاز و انعقاد قرارداد، کارکنان خارجی به عنوان عوامل کمپانی رژی به ایران آمدند و به بهانه اجرای قرارداد در مراکز مهم و نقاط حساس کشور مستقر شدند و شروع به فعالیت کردند.
ناصرالدین شاه که برای تأمین هزینه سفرهای خود به اروپا با مشکلات مالی مواجه بود، پس از برگشت از اروپا قراردادی را به امضا رساند که براساس آن امتیاز تجارت توتون و تنباکو به‌مدت 50سال به انگلیسی‌ها داده شد.
چرا امتیاز تنباکو استعماری بود؟
در سال 1269، روزنامه فارسی‌زبان اختر که در عثمانی (ترکیه کنونی) منتشر می‌شد، طی مصاحبه‌ای با تالبوت، تفاوت فاحش امتیاز دخانیات ایران را با امتیازی که کمپانی رژی از عثمانی گرفته بود، یادآور شد و با انتقادات گسترده از دولت، تبعات و پیامدهای قرارداد را برای مردم روشن ساخت.
توتون و تنباکو از مهمترین اقلام تجاری و صادراتی ایران بود و حدود 200 هزار نفر به کشت و خرید و فروش آن اشتغال داشتند. بنابراین انحصار خرید و فروش این محصول به یک شرکت انگلیسی منافع بسیاری از مردم ایران را به خطر می‌انداخت.
نخستین اعتراضات را تاجران دخانیت انجام دادند. سپس روحانیون و علما در شهرهای مختلف همچون شیراز، تبریز و اصفهان به میدان آمدند و مقدمات نهضت تحریم تنباکو را فراهم آوردند.
چه کسانی به امتیاز تنباکو اعتراض کردند؟
نخستین اعتراض‌ها را تاجران دخانیات آغاز کردند که تجارت‌شان مستقیماً در معرض تهدید کمپانی رژی بود. بدین‌ترتیب در روز 15 اسفند سال 1269 تاجران توتون و تنباکو در حرم شاه عبدالعظیم بست نشستند و طی دادخواستی اعلام کردند به هیچ عنوان با شرکت رژی کنار نخواهند آمد.
نخستین اعتراض‌ها به‌رهبری روحانیت، توسط آیت‌الله سید علی‌اکبر فال‌اسیری داماد میرزای شیرازی و از علمای برجسته شیراز آغاز شد. علی‌رغم تمام خشونت‌های حکام، مقاومت مردمی ادامه یافت و قیام مردم شیراز به تبریز، مشهد، اصفهان، تهران و دیگر نقاط ایران گسترش یافت.
در تبریز، مردم به‌رهبری آیت‌الله حاج میرزا جواد آقامجتهد تبریزی به مقابله با قرارداد برخاستند و ضمن کندن و پاره نمودن اعلامیه‌های کمپانی از روی دیوار، از پذیرفتن خارجیان نیز خودداری کردند. علمای اصفهان برای اولین بار در منطقه خود استعمال دخانیات و تنباکو را تحریم و کارکنان رژی را نجس اعلام کردند، بدین ترتیب تولیدکنندگان تنباکو، محصول خود را یا به‌آتش کشیدند یا بین فقرا تقسیم کردند و از معامله با کمپانی رژی خودداری ورزیدند.
در اصفهان، آیت‌الله آقانجفی اصفهانی دست به ابتکاری زد و با فتوای خود و سایر علمای اصفهان، تنباکو را تحریم نمود. فتوای تحریم تنباکو در اصفهان موثر واقع شد و کار کمپانی در آن منطقه مختل شد و همین باعث شد تا به دولت شکایت کند. دولت تهدید کرد که اگر علما تسلیم نشوند و مردم شورش کنند، خانه‌های مردم را به توپ خواهد بست.
در این ایام سید جمال‌الدین اسدآبادی نیز که به‌دعوت ناصرالدین‌شاه در تهران به‌سر می‌برد، به مخالفت علنی با امتیاز پرداخت و در پی صدور اعلامیه‌ای بر در مساجد، کاروانسراها و سفارتخانه‌ها با این مضمون که «به‌چه‌حقی خرید و فروش تنباکویی که خریدار و مصرف‌کننده آن ایرانی است به بیگانه واگذار شده است»، از ایران اخراج شد.
آیت الله سید محمدحسن شیرازی معروف به میرزای شیرازی از همان ابتدا به‌واسطه نامه‌هایی که از علمای ایران دریافت می‌کرد و از طریق اخباری که آیت‌الله سید علی اکبر فال‌اسیری و آقامنیرالدین بروجردی اصفهانی به وی می‌رساندند، از این امتیاز مطلع شده بود، از این رو میرزا رضا، هم‌زمان با شروع ناآرامی در تبریز در 17 تیرماه 1270 هجری شمسی با ارسال تلگراف مفصلی به شاه، ضمن اشاره به مفاسد اجازه مداخله خارجی‌ها در ایران به اعطای امتیازات نیز توجه نمود و همه آنها را منافی صریح قرآن، نوامیس الهیه و استقلال ایران خواند. شاه به تلگراف میرزا پاسخ نداد و برای توجیه اقدامات دولت و ذکر دلایل اعطای امتیاز و مشکلات ناشی از لغو آن، میرزا محمود خان مشیرالوزاره کارپرداز ایران در بغداد را نزد میرزای شیرازی در سامرا فرستاد.
در نهایت با مخالفت شاه با ملغی کردن امتیاز تنباکو، میرزا رضای شیرازی در فتوایی تاریخی، استعمال توتون و تنباکو را در حکم محاربه با امام زمان علیه‌السلام اعلام کرد: "بسم‌الله الرحمن الرحیم، الیوم استعمال تنباکو و توتون بِأَیِ نحوٍ کان در حکم محاربه با امام زمان صلوات الله علیه است."
بلافاصله پس از صدور فتوا، مأموران حکومت موظف شدند که از انتشار این حکم و آگاهی مردم نسبت به آن ممانعت به‌عمل آورند اما این اقدام حکومت نیز فایده‌ای نداشت و مردم از همه اصناف حتی اقلیت‌های مذهبی مبارزه سیاسی علیه این قرارداد را یک وظیفه شرعی و تکلیفی الهی دانستند و قلیان‌ها را شکسته و توتون و تنباکو را به‌آتش کشیدند. حرم‌سرای شاه نیز از استعمال دخانیات پرهیز کردند. انیس‌الدوله، سوگلی ناصرالدین‌شاه دستور جمع‌آوری قلیان‌ها را صادر کرد.
صدور فتوای تحریم توسط میرزای شیرازی مرجع تقلید شیعیان، تیر خلاصی بر مقاومت دربار و شاه در برابر اعتراضات مردم و روحانیون بود.
چگونه امتیاز تنباکو لغو شد؟
سرانجام ناصرالدین شاه در دستخطی به امین‌السلطان لغو کامل امتیاز را اعلام کرد تا وی به آگاهی علما و مردم برساند. ولی مخالفان آرام نگرفتند و عزل امین‌السلطان که از نظر آنان حامی امتیاز بود و لغو تمام قراردادهایی را که با خارجیان منعقد شده بود خواستار شدند، بدین ترتیب درنتیجه لغو امتیاز تنباکو، حکم تحریم تنباکو نیز پس از 55 روز از سوی علما لغو شد.
اثرات تحریم تنباکو چه بود؟
تحریم تنباکو که منجر به قیام دخانیه شد، اثرات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در ایران داشت. مقابله با سلطنت قاجار در تحریم تنباکو و حضور مردم در صحنه سیاسی، اولین نغمه‌های جمهوری‌خواهی را در ایران به وجود آورد؛ به‌گونه‌ای که بسیاری از پژوهشگران تاریخ معاصر مبدا انقلاب مشروطه را تحریم تنباکو می‌دانند.
تحریم تنباکو در مقابل انحصار تنباکو، استقلال را در برابر استعمار قرار داد و در واقع تحریم خط تقابلی را بین استقلال کشور و مداخله و نفوذ استثمار به وجود آورد. در کتاب تاریخ دخانیه آمده است که سفیر روس در میهمانی بزرگی که در آن سفرای کشورها و مامورین و روسای کمپانی رژی حضور داشتند، گفت: «اگر این مرد مسلم القول (میرزای شیرازی) بنویسد که تمام امتعه و اجناس که از فرنگستان حمل و نقل می‌شود به ایران، حالش همین و استعمالش روا نیست بلکه مایحتاج مسلمانان باید مثل سابق از داخل مملکت فراهم شود چندین باب بزرگ از تجارت تمامی دول اروپا از این رهگذر بالمره سد خواهد گردید.»
پیش از قیام دخانیه اقتصاد مبتنی بر بازار خارجی آنچنان برای مردم ناپسند نبود و حتی برخی از تجار برای سود بیشتر شعب کمپانی خارجی را در شهرها گسترش می‌دادند و یا خود واسطه نفوذ بیگانگان می‌شدند. تحریم تنباکو حداقل اثری که برجای گذاشت، این بود که کالای داخلی رواج پیدا کرد.
به اعتقاد موسی نجفی پژوهشگر تاریخ معاصر تحریم از لحاظ زمان‌شناسی و جامعه‌شناسی به خوبی عمل کرد و تمام معضلات و واقعیات ملموس و سرد جامعه را مدنظر قرار داد و در طول واقعه و قیام تحریم، پرده‌هایی واقعی از روند رو به انحطاط جامعه ترسیم شد؛ روندی که اگر ادامه می‌یافت از هویت، اسلامیت و ایرانیت نشانی باقی نمی‌ماند.
در نتیجه می‌توان گفت اندیشه تحریم با اندیشه خودکفایی پیوند داشته و نهضت تحریم در سیر تاریخی خود، به غیر از تعمیم ابعاد و حوزه نفی، خواه ناخواه گام‌های بعدی را برای رفع نیاز از جامعه برداشته است. یکی از نتایج مهم جنبش تنباکو تقویت این فکر بود که برای رفع وابستگی به بیگانگان لازم است وسایل مورد نیاز جامعه ایران در داخل کشور تولید شود.
نهضت تحریم توانست جایگاه و نقش دیانت را دوباره در سیاست ایران زنده سازد و زمینه‌های لازم را برای تحولات بعدی فراهم آورد.
با توجه به موجی که از نهضت تحریم تنباکو به دوران بعدی رسید، می‌توان گفت اکثر نهضت‌ها، جنبش‌ها و حرکت‌های اصیل سیاسی و اجتماعی، متاثر از نهضت تحریم بود؛ به طوری که امام خمینی (ره) رهبر انقلاب اسلامی فرمودند: «زمینه‌های انقلاب اسلامی را باید در نهضت تحریم تنباکو» جستجو کرد.»
این نهضت باعث شد که در ملت ایران احساس هویت و عزت پیدا شود. بعد از چند دهه، تلخی قرارداد ترکمانچای و سایر قراردادهای استعماری در کام مردم به طعم شیرین پیروزی تبدیل شد.
نهضت تحریم اولین قیام نیرومند مردمی بود که به صورت یک نهضت تمام عیار ظاهر شد؛ به طوری که آحاد ملت از پایتخت تا دورافتاده‌ترین نقاط کشور در آن سهیم شدند. نهضت تحریم اولین نهضت عمومی مردم ایران بود که در آن زنان به طور فعال و موثر حضور داشتند. همچنین این نهضت سرآغاز مبارزات ضداستعماری و ضداستبدادی ملت ایران در دوران معاصر است.
اگرچه بسیاری از تاریخ‌نویسان روشنفکر تلاش دارند، نهضت مشروطه را آغاز بیداری ایران قلمداد کنند، اما تحریم تنباکو نخستین حرکت ایران در راه بیداری بود؛ به‌گونه‌ای که برخی از تاریخ‌نویسان روشنفکر همچون کسروی و ناظم الاسلام کرمانی نیز بدین موضوع اعتراف کرده‌اند.
انتهای پیام/
منبع : خبرگزاری تسنیم
کلمات کلیدی : میرنیوز مراجع عظام
اشتراک گذاری :
آخرین اخبار سیاسی
تجاوز دشمن با پاسخ مهلک پدافند هوایی مواجه می‌شود
جلسه نماینده اسرائیل با منافقین در آلبانی درپی حمله ایران
هشدار فرمانده کل ارتش به آمریکا: مداخله نکنید
۹۰ درصد نمایندگان جدید با آرزوهایشان وارد مجلس می‌شوند
نامه به آملی لاریجانی درباره طرح ساماندهی کارکنان دولت
ایران متناسب با منافعش پاسخ رژیم صهیونیستی را خواهد داد
تکذیب پیامکهای هشدار به نام سازمان پدافند غیرعامل
نیروی دریایی سپاه کشتی صهیونیستی را توقیف کرد
حمله گسترده موشکی و پهپادی ایران به اسرائیل آغاز شد
تجمع مردم تهران در حمایت از عملیات سپاه علیه اسرائیل
شاهد۱۳۶؛ پهپاد انتحاری سپاه علیه اسرائیل را بشناسید
اصابت ده‌ها فروند موشک سپاه به اهدافی در سرزمین‌های اشغالی
ایران در صورت اقدام اسرائیل با شدت بیشتری تنبیه خواهد کرد
ایران کدام پایگاه هوایی اسرائیل را هدف قرار داد؟
منبع آگاه: اسرائیل در صورت پاسخ بلافاصله تنبیه می‌شود
حمله چهاروجهی و پیچیده ایران به اسرائیل
شورای نگهبان: عملیات «وعده صادق» نمایش اقتدار نظام بود
هشدار سپاه به آمریکا نسبت به هرگونه مشارکت در ضربه به ایران
سرلشکر باقری: عملیات «وعده صادق» با موفقیت کامل انجام شد
ناکامی پدافند اسرائیل مقابل عملیات ترکیبی ایران|گزارش
سلامی: اقدام بعدی درصورت واکنش اسرائیل سخت‌تر خواهد بود
رئیسی: ماجراجویی جدید علیه ایران پاسخ سنگین‌تر خواهد داشت
عموعابدینی خبر داد: جذب نخبگان در دانشکده‌های علوم و فناوری‌های راهبردی
دوستی: لیست انتخاباتی «صدای ملت» مورد حمایت ۴ حزب اصلاح‌طلب است
داداش پور: دانشجویان دارای شرایط خاص مورد حمایت جدی قرار می‌گیرند
تاکید هیات پارلمانی ایران بر توقف فوری جنگ در غزه
جریمه ۶ تا ۲۴ میلیونی در انتظار کارکنان دولتی که در ساعت اداری تبلیغات انتخاباتی کنند
محصولی: بدنبال وحدت شاخص محور نیروهای انقلابی هستیم
سرلشکر باقری: امنیت پایدار در شرایط پرتلاطم منطقه‌ای محصول رویکرد جامعه اطلاعاتی کشور است
وعده‌های نشدنی، به اعتماد مردم خدشه وارد می‌کند/ مشارکت آگاهانه در انتخابات، موجب هراس دشمن است| گفت‌وگو با محسن ردادی
