میرنیوز
خشکی زاینده‌رود، مدنیت اصفهان را تهدید می‌کند
2022-02-13T12:19:37+03:30
خاک‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع زیست‌محیطی در دنیا شناخته می‌شوند که به همچون بستری برای حیات ضروری و واجب هستند؛ این منبع مهم در ایران با مشکلات اساسی از جمله آلودگی حاصل از پساب‌های صنعتی، شهری و کشاورزی، فرسایش، فرونشست بر اثر برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی، بیابانزایی و ... مواجه هستند.
حمید قیومی محمدی، پژوهشگر و عضو هیئت‌علمی مؤسسه تحقیقات خاک و آب، وضعیت خاک کشور در شرایط حال حاضر را بحرانی‌تر از وضعیت آب می‌داند و معتقد است که برای عبور از بحران آب، ضرورتاً باید از بحران خاک نیز عبور کرد.
به گفته وی، تضعیف محیط بیوشیمیایی خاک‌ها، محدود و یا نابود شدن خاکزیان و ریزجانداران خاکزی، آلودگی‌ها و آلاینده‌ها در خاک و آب و محصولات کشاورزی، پائین بودن دانش در هکتار بهره‌برداران، استفاده ناکافی از فناوری‌های نوین، شورشدن تدریجی خاک‌ها به دلیل سوءمدیریت، بیابانزایی، فرسایش شدید خاک‌ها به‌ویژه در آبخیزها، اراضی شیب‌دار و سرآب حوضه‌ها، فرونشست زمین، رهاکردن و رهاشدن آبخیزها و نبود برنامه و اهتمام کافی در حفاظت و مدیریت پایدار آبخیزها و بی‌توجهی به موازین آمایش سرزمین از جمله چالش‌هایی است که با آن مواجه هستیم و منابع سرزمینی ایران را تهدید می‌کند. آنچه در ادامه می‌خوانید بخش دوم گفت‌وگوی ایسنا با این پژوهشگر حوزه خاک و آب است.
عمده مشکلات منابع خاک و آب کشور از کجا ناشی می‌شود؟
بیشتر مشکلات منابع خاک و آب کشور از بخش‌هایی غیر از بخش کشاورزی و منابع طبیعی ناشی می‌شود؛ به عبارتی نبود سند ملی آمایش سرزمین، سوءمدیریت و نبود حکمرانی صحیح و علمی در بارگذاری‌های صنعتی و جمعیتی موج می‌زند، اما هزینه و تاوان آن را منابع طبیعی و کشاورزی کشور و نیز کشاورزان می‌پردازند.
رابطه فعالیت‌های غیرزیستی مانند صنعت، معدن‌کاوی، راه‌سازی و توسعه شهری با موضوع خاک و آب کشور و استان چگونه است؟
آشفته‌تر از وضعیت منابع طبیعی و کشاورزی است. نظام اقتصادی و اجتماعی کشور برای تکاپوهای مصنوع، میدان عمل وسیع‌تری را تعریف کرده و منابع و امکانات بهتر و بیشتری را در اختیارشان قرار داده است. درحالی‌که هزاران سال بخش کشاورزی و منابع طبیعی بهترین پشتیبان و موتور محرکه کانون‌های تمدنی ایران بوده است، برخی فعالیت‌ها، کاربری‌ها و توزیع سرمایه و جمعیت در کشور معیوب است و به‌موازات هر برنامه توسعه، چالش‌زایی گریزناپذیر می‌شود، به عبارتی جای پای بوم‌شناختی گسترده و نابخردانه‌ای دارند. در حال حاضر سرعت و شدت چالش‌زایی بسیار بیشتر از میزان ساماندهی چالش‌هاست.
برای مثال بیش از ده هزار واحد صنعتی، تولیدی، کارگاهی و مصنوع در اطراف زاینده‌رود جانمایی و مستقرشده است. بسیاری از آنها نقش ملی و کشوری دارند و عواید این فعالیت‌ها از آنِ کشور و پیامدهای منفی زیست‌محیطی آن از آنِ مردم اصفهان بزرگ و منابع خاک و آب حوضه گاوخونی و زاینده‌رود است. مزیت و پایداری این طرح‌های مصنوع از مزیت و پایداری بخش کشاورزیِ آسیب‌دیده و تبدیل‌شده کمتر است. منابع تأمین آب نیز برای آنها آینده‌پژوهی و پیش‌بینی نشده است. اثرات و پیامدهای مستقیم و غیرمستقیم این جانمایی‌های بی‌رویه، پرهزینه بوده و باعث تخریب خاک‌ها و تغییر کاربری اراضی کشاورزی شده است. متأسفانه این گونه آشفتگی‌ها پیرامون تمام کلانشهرها، مراکز استان‌ها و شهرهای کشور رخ داده است.
بر اساس مطالعات، در هفتاد سال اخیر و به‌ویژه در دهه‌های گذشته، بیش از پنجاه هزار هکتار از بهترین اراضی کشاورزی درجه یک و دو و سه در حوضه زاینده‌رود و بیش از صد هزار هکتار در استان اصفهان تغییر کاربری یافته است که بیش از ۸۲ درصد آنها اراضی قابل‌کشت و آبیاری بوده است. بدون شک اگر سند ملی آمایش سرزمین (واقعی) داشتیم، به‌درستی و به سهولت بیشتر این صنایع را می‌توانستیم به بخش‌های ساحلی جنوب منتقل کنیم تا دسترسی به مواد خام آسان‌تر و ارزان‌تر باشد و به منابع آب فراوان، ارزان و مناسب برای صنعت نیز دسترسی داشته باشیم. همچنین برای صادرات محصولات، هزینه‌های کمتری را به کشور تحمیل می‌کردیم و توزیع سرمایه و جمعیت نیز عادلانه‌تر و پایدارتر می‌شد.
وضعیت خاک‌ها در حوضه‌های واقع در استان اصفهان چگونه است؟
استان پهناور اصفهان، استان ویژه‌ای از نظر منابع خاک و آب و زمین ریخت‌های زیست‌پذیر است. بخش‌هایی از حوضه‌های آبی زاینده‌رود، کارون، دز، دق سرخ، سیاهکوه و نیز بخش‌های جنوبی و غربی حوضه‌های دشت کویر و دریاچه نمک در استان اصفهان گسترده شده است. یکی از چند حوضه آبی که بخش‌های عمده و وسیعی از آن در استان اصفهان گسترش داشته و دارد، حوضه آبی گاوخونی و زاینده‌رود است. البته از هزاران سال پیش تا هفتاد سال قبل، تمام قلمرو حوضه زاینده‌رود به‌طور کامل در استان دهم و پهناورتر اصفهان که یزد و چهارمحال و بختیاری را نیز شامل می‌شد، گسترش داشت. از دیرباز رابطه معنی‌داری بین حوضه طبیعی زاینده‌رود و حوزه مدنی اصفهان وجود داشته و دارد. به عبارتی بشر نقش کمتری در جانمائی و مکان‌گزینی این پهنه از سرزمین برای یکجانشینی و فعالیت داشته است، بلکه جاذبه‌ها و ویژگی‌های طبیعی، انسان‌های آغازین را جذب این منطقه کرده و طی قرون و اعصار توسعه یافته و تثبیت شده است.
بر اساس پژوهش‌هایی که بر روی تراس آبرفتی رودخانه زاینده‌رود انجام داده‌ام و در دانشگاه اصفهان منتشر شده است و به استناد سال‌یابی انجام شده، سن خرده سفال‌های یافت شده در رسوبات تراس آبرفتی زاینده‌رود به بیش از پنج هزار سال می‌رسد؛ به عبارتی پنج هزار سال پیشتر در اطراف اصفهان و زاینده‌رود، کارگاه سفالسازی بوده که بیانگر ابزارسازی، کارگاه، علم و دانش و مهارت ابزارسازی و فعالیت کارگاهی بوده که آن‌هم با منابع خاک و آب مرتبط و مأنوس بوده است. حوزه مدنی اصفهان و حوضه طبیعی زاینده‌رود وامدار یکدیگر بوده و هستند و خواهند بود.
نحوه استفاده از خاک‌های استان اصفهان چگونه است؟
متأسفانه در یک‌صد سال اخیر و با روندی نگران‌کننده، در برخی پهنه‌ها، خوب و نسبتاً خوب و در برخی دیگر از پهنه‌ها از منابع خاک و آب به‌صورت غیرعلمی و نابخردانه استفاده شده است. در شرق استان بیابانزایی، شوریزایی، تخریب خاک و انحطاط اراضی بیداد می‌کند. در برخی بخش‌ها و از جمله در غرب و جنوب استان نیز با پدیده فرسایش خاک مواجه هستیم و در اطراف همه کلانشهرها، شهرهای کوچک و بزرگ و حتی روستاها، پدیده تغییر کاربری اراضی کشاورزی، منابع سرزمین را تهدید می‌کند. خشکسالی و محدودیت‌های آبی نیز تنش‌های محیطی مزبور را تشدید کرده است.
سه بیابان بشرساخت در شرق، شمال و غرب اصفهان از جمله این تهدیدات و از جمله پیامدهای بارگذاری‌های نادرست و گسترش صنایع آمایش نشده است. همچنین تخریب اراضی و بیابانزایی از سمت شرق شهر، به‌شدت کانون تمدنی اصفهان را تهدید کرده است، ریزگردها و آلودگی هوا نیز امان مردم اصفهان را بریده است. آلودگی هوا پیامد شوم صنایع ناپاک و و ریزگردها نیز ارمغان دستکاری‌های بشر در مؤلفه‌های طبیعی سرزمین است.
چرا رفتار طبیعی زاینده‌رود تغییر کرده است؟
دیگر زاینده‌رود نمی‌خروشد. رودخانه دائمی زاینده‌رود در حال تبدیل شدن به رودخانه‌ای فصلی است. تغییر اقلیم نیز رخ‌داده و تغییر مدیریت و تغییر الگوی بهره‌برداری نیز در این میان اثرگذار بوده است. در هر سه مورد نیز ردّپای بشر، نابخردی و سوءمدیریت مشهود است.
دیگر زاینده‌رود، رمق و توان سابق را ندارد که به رسالت و مأموریت تاریخی، جغرافیایی و ژئومورفولوژیک خود مبنی بر طغیان، انتقال طبیعی آب و آبرفت‌ها از دامنه‌های زاگرس به روی اراضی فلات مرکزی و تراس‌سازی ادامه دهد. به‌ویژه پس از سدسازی در پنجاه سال پیش و شروع خشکسالی در دهه جاری و برخی دستکاری‌ها در سراب حوضه.
در حال حاضر همه نگران نبود یا کمبود آب‌اند. شاید هم دل تنگِ طغیان‌های زاینده‌رود شده‌اند، اما غافل از آن‌که تعطیلی تراس‌سازی زاینده‌رود و تخریب و تبدیل اراضی تراس دیرینه، در درازمدت عواقب وحشتناکی برای حوضه آبی گاوخونی و نیز حوزه مدنی اصفهان در بر دارد.
در صدسال اخیر ما فقط حوضه آبی زاینده‌رود را دوشیده‌ایم، اما برای حفاظت و پایداری آن نکوشیده‌ایم. زیرا برنامه‌ریزان و مدیران استانی و کشوری هنوز به اهمیت و جایگاه این زمین‌ریخت تمدن‌ساز، یعنی تراس آبرفتی رودخانه زاینده‌رود پی‌نبرده‌اند و حتی مساحت و ویژگی‌های آن را هم نمی‌دانند. ساختار تراس آبرفتی زاینده‌رود از پلکله در غرب حوضه آغاز و تا پس از ورزنه و پیش از گاوخونی گستردگی دارد و مهم‌ترین زمین‌ریخت حوضه و بانک توسعه مدنیت اصفهان قلمداد می‌شود.
چه بسا خیلی‌ها نمی‌دانند که شاهکار زاینده‌رود، به‌عنوان مهم‌ترین معبر آبی دائمی فلات مرکزی ایران، صرفاً داشتن و انتقال آب شیرین از سراّب حوضه و چشمه‌های کارستیک دامنه‌های زاگرس، بر روی عرصه‌های کشاورزی و اراضی تفتیده دشت‌های حوضه و اطراف اصفهان نبوده و نیست، بلکه مهم‌ترین ارمغان حوضه زاینده‌رود به مردم ایران، ساختن و تکوین تراس آبرفتی رودخانه زاینده‌رود بوده است.
آبِ یک رودخانه را ممکن است در مقیاس سن بشر، بتوان کم و زیاد کرد و یا از حوضه‌های همجوار جابجا کرد (هرچند اشتباه است)، اما تراس آبرفتی را نه می‌توان وارد کرد و نه می‌توان مصنوعاً آن را ساخت. فقط رودخانه باید به‌صورت طبیعی و طی هزاران هزار سال آن را نهشته‌گذاری و تکوین کند.
به فرسایش خاک اشاره شد، وضعیت چگونه و چقدر بحرانی است؟
فرسایش آبی و بادی (با وزن بیشتر فرسایش آبی) در همه پهنه‌های حوضه‌ها به‌صورت طبیعی و نیز انسان‌زاد گسترش دارد و رو به افزایش است. متأسفانه بررسی‌های جامع، دقیق، بهنگام و فراگیر در زمینه فرسایش خاک در همه پهنه‌ها و به‌صورت مستمر و سالانه صورت نگرفته و پایش و واپایش نمی‌شود. بنابراین اظهارنظرها عمدتاً براساس برخی مطالعات موردی و پراکنده و تعمیم نتایج آن به همه مناطق مشابه است. ده سال پیش، بولتن انجمن علوم خاک ایران وضعیت را نگران‌کننده خوانده و اعلام کرده بود که در زمینه فرسایش خاک، رتبه نخست را در منطقه داریم. افزایش فراوانی سیل‌های شدید، مهیب و ویرانگر و افزایش غلظت بار معلق و بار رسوب در سیلاب‌ها، همگی بیانگر آن است که فرسایش خاک در کشور بیداد می‌کند.
حتی اگر خوش‌بینانه فرض کنیم در برخی پهنه‌های سرزمین فرسایش خاک کمتر و محدود باشد، با دستکم ۱۷ تن در هکتار، مقدار کل فرسایش خاک سالانه کشور در سطح ۱۲۵ میلیون هکتار زیرحوضه‌های آبخیز، بالغ بر ۲.۲ میلیارد تن و در مقایسه با میانگین جهانی ۶ تن در هکتار، حدود سه برابر و بسیار نگران‌کننده است. مقدار فرسایش خاک در برخی مناطق آسیب‌دیده و بحرانی از این مقدار نیز بیشتر بوده و برخی صاحب‌نظران میزان فرسایش خاک را در برخی پهنه‌های کشور تا شش برابر میانگین جهانی برآورد می‌کنند. این ارزیابی‌ها مربوط به پیش از سیل‌های مهیب و ویرانگر چند سال اخیر است. به‌ویژه بعد از سیل‌های سال ۹۶ و ۹۸ آشفتگی‌های مربوط به فرسایش خاک حتماً بسیار بیشتر و نیاز به واپایش و بررسی دقیق‌تر دارد.
براساس بررسی‌ها بیش از ۹۰ درصد اراضی کشور از متوسط تا زیاد تحت‌تأثیر فرسایش آبی و بادی است. کانون‌های بحرانی فرسایش در ۳۰ سال گذشته از ۲۲ کانون به بیش از ۵۵ کانون افزایش‌یافته و میزان رشد فرسایش هم حاکی از افزایش ۴۰۰ درصدی است. براساس شواهد و به استناد وجود انواع تلماسه‌ها و برخان‌ها در اطراف همه چاله‌ها، تالاب‌ها، هامون‌ها، هورها و دریاچه‌های پسرفته پیشین و از جمله در پیرامون چاله گاوخونی؛ و با توجه به گسترش سونامی ریزگردها در سال‌های اخیر، به جرأت می‌توان شرایط فرسایش بادی را نیز بسیار نگران‌کننده توصیف کرد. به‌ویژه در برخی مناطق مثل سیستان، هورهای خوزستان و برخی اراضی پست سایر حوضه‌ها که بسیار شدیدتر است.
سیل‌های بهار ۹۸ و بهار و زمستان ۹۹ و نیز سیل‌های سال ۱۴۰۰، در برخی حوضه‌ها و استان‌ها، بیانگر آن بود که نرخ فرسایش خاک افزایش‌یافته و مقدار آن را می‌توان از زیاد تا خیلی زیاد برآورد کرد. با توجه به سیل‌های بی‌سابقه اخیر، می‌توان میزان فرسایش خاک و خسارت ناشی از آن را بسیار بیشتر از گذشته و کم سابقه ارزیابی کرد.
به علت آسیب‌هائی که به خاک‌ها، زمین‌ریخت‌ها و زیرساخت‌های اکولوژیک حوضه‌های آبی وارد شده، تعداد سیل‌ها از ۲۰۲ مورد در دهه ۴۰ خورشیدی به ۳۴۹ سیل در دهه شصت، ۴۸۱ سیل در دهه هفتاد، در دهه هشتاد نیز به بیش از ۵۰۰ سیل در سال رسیده است. در دهه جاری از مرز هزار سیل در سال گذشته و در مواردی به بیش از دو هزار سیل در سال رسیده است. پیامد این تراژدی وحشتناک، هدررفت آب و آبرفت، هدررفت خاک و آب، تخریب زیرساخت‌های اکولوژیک و سرانجام حسرت و ویرانی و خسارت برای مردم، خاک‌ها، خاکزیان، ارکان حوضه‌ها و زیست‌بوم‌ها است.
برای پیشگیری و ساماندهی چالش‌های خاک و آب چه باید کرد؟
گام نخست، ساماندهی منابع سرزمین بازاندیشی و اصلاح تفکر و اندیشه مدیران و برنامه‌ریزان است و جا دارد تفکرِ بازنگری شده، اندیشه‌ایِ آموده، پایدار و منطبق بر ارزیابی توان محیطی سرزمین، موازین بوم‌شناختی و عدالت باشد.
خاک مؤلفه‌ای مهم و تأثیرگذار از منابع طبیعی و سپس بستر و عامل تولید کشاورزی است که استمرار روند بارگذاری‌های آمایش نشده بر روی خاک‌ها و نیز تغییرات بی‌رویه کاربری‌های اراضی و درهم‌ریختگی آنها، زمینه‌ساز انحطاط اراضی و ناپایداری ارکان حوضه‌های آبی است. انجام مطالعات خاک‌شناسی و طبقه‌بندی اراضی، تهیه نقشه‌های خاک مدیریت‌پذیر، گسترش و اجرای علم تناسب اراضی کشاورزی و تدوین سند ملی الگوی کشت دشت‌ها در مقیاس مقبول و مورد نظر را درخواست و توصیه می‌کنم. همچنین بررسی و پژوهش در مورد شناخت وضعیت و ویژگی خاک‌های عرصه‌های منابع طبیعی (مراتع و جنگل‌ها) مورد غفلت تاریخی واقع شده و همچنان آغاز نشده، بر زمین مانده است و هیچ‌گونه اطلاعی از شرایط و ویژگی‌های خاک شناختی، پسرفت، فرسودگی و یا انحطاط آن در دست نیست و متولی مشخصی نیز ندارد. پر واضح است تحقق این امورِ بایسته، همبسته و خطیر، مستلزم داشتن حکمرانی خردورزانه و جامع منابع خاک و خاکزیان، آب و آبخیز و بالاخره منابع طبیعی حوضه‌هاست.
انتهای پیام
منبع : خبرگزاری ایسنا
کلمات کلیدی : میرنیوز استانی-علمی و آموزشی زايندهرود خشکی زاینده رود فرونشست زمین فرسایش خاک
اشتراک گذاری :
آخرین اخبار استان ها
آغاز بارش برف در جاده‌های اراک و شازند
آماده باش اورژانس ۱۱۵ استان مرکزی به دنبال وقوع زمین لرزه در اراک
لنج صیادی متخلف ترالر در آب‌های بوشهر توقیف شد
۱۲۰ رأس دام سبک قاچاق در قروه کشف شد
اعلام آماده‌باش به دستگاه‌های امدادی پس از زلزله در حسینیه خوزستان
اعزام ۴ تیم امداد ونجات هلال‌احمر به منظور ارزیابی مناطق متأثر از زمین لرزه
نبود خسارت در زلزله حسینیه بر اساس گزارش‌های اولیه
هشدار یک کارشناس در مورد میزان لرزه خیزی حسینیه
واژگونی پراید وانت منجر به فوت راننده شد
وقوع دو زلزله شدید در حسینیه خوزستان؛ خسارتی گزارش نشده است
اعزام تیم‌های اورژانس به منطقه زلزله‌زده حسینیه
مسئله اصلی در سازمان فنی و حرفه ای موضوع مهارت است
دومین زلزله شدید «حسینیه» را لرزاند
اعزام تیم‌های ارزیاب اورژانس به منطقه زلزله‌زده حسینیه
حسینیه بازهم به شدت لرزید
زلزله شدید حسینیه در اهواز هم احساس شد
آغاز ساعت کاری گمرک دوغارون از ۷ صبح خواهد شد
طرح‌های پدافند غیرعامل باید بومی سازی و عملیاتی شوند
دستگیری دومین باند کلاهبرداری از پزشکان کشور در البرز
چگونگی انتخاب کرمانشاه به عنوان پایتخت فرهنگی آسیا
آغاز کاری گمرک دوغارون از ۷ صبح خواهد شد
نماز طلب باران در حرم مطهر رضوی اقامه می‌شود
بازداشت ۳ پیمانکار دیگر شهرداری خرم‌آباد به اتهام تحصیل مال از طریق نامشروع
تمام دانش آموزان مسموم شده شاهین دژی از بیمارستان مرخص شدند
چگونگی انتخاب کرمانشاه به عنوان پایتخت فرهنگی شهرهای آسیایی در سال ۲۰۲۵
دیدار استاندار خراسان جنوبی با خانواده مرحوم «امیرمحمدخالقی»
استاندار خراسان جنوبی با خانواده مرحوم «امیرمحمدخالقی»
شکستگی خط انتقال آب شرق گیلان
احتمال سفر پزشکیان به اصفهان پیش از پایان سال
