میرنیوز
فلسفه تحلیلی و وضعیت تفکر، فرهنگ واندیشه دینی در ایران معاصر
2020-01-08T12:21:52+03:30
به گزارش خبرنگارمهر، روز گذشته، سه شنبه ۱۷ دی ماه نشست پنجم از سلسله نشست های وضعیت تفکر در ایران معاصر با عنوان «ما و فلسفه تحلیلی» در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.
در ادامه بخشی از متن سخنرانی علی پایا مولف و پژوهشگر فلسفه تحلیلی که مربوط به این نشست است می آید؛
فلسفه تحلیلی در حال حاضر در عرصه های متنوع، از فلسفه سیاست گرفته تا فلسفه اخلاق و از فلسفه حقوق تا فلسفه دین، و از فلسفه زیبا شناسی تا فلسفه علوم اجتماعی و نظایر آن بسط یافته است و فیلسوفان تحلیلی در همه این قلمرو ها به تکاپو های معرفتی و عرضه آنها به حیطه عمومی اشتغال دارند. فیلسوفان تحلیلی اکنون به مراتب بیش از گذشته از ابزار های نظریی که در اختیار دارند برای کاوش در حوزه مسائل عملی نیز بهره می گیرند. در سال های اخیر همچنین تلاش های متعدد و راهگشایی نیز برای نزدیک کردن رویکرد های تحلیلی و قاره ای صورت گرفته است و محصول آنها در قالب مقالات و کتاب های خواندنی انتشار یافته اند.
یکی از مهم ترین جنبه های فلسفه تحلیلی که احیانا کمتر بدان توجه می شود اهتمام فیلسوفان تحلیلی (یا لااقل شمار قابل ملاحظه ای از آنان) به مسائل اجتماعی و سیاسی است. به عبارت دیگر هرچند پژوهش های تحلیلی از تراز بالایی از تخصص گرایی و تکاپو های فنی و پیشرفته برخوردارند که زمان و انرژی زیادی را از کسانی که بدان مشغولند به خود اختصاص می دهد، چنین نیست که فیلسوفان تحلیلی یکسره در برج عاج تخصص گرایی صرفا به تامل در بحث های انتزاعی سرگرم باشند. از همان آغاز این نهضت فلسفی تا این زمان بسیاری از چهره های سرشناس این مکتب و دیگر دست اندرکاران کمتر شناخته شده آن، با دغدغه های جدی انسانی در قبال کاستن از آلام بشری و بهبود بخشی به آنچه که با عنوان سپهر وضع و حال انسانی از آن یاد می شود، به فعالییت در عرصه های ملی و بین المللی سرگرم بوده اند. در این مسیر بهره گیری از ابزار نقد در حیطه عمومی یکی از موثرترین شیوه هایی بوده است که این فیلسوفان در ترویج آن اهتمام داشته اند. بسیاری از مخاطبان این یادداشت احیانا با کوشش های برتراند راسل در دوران جنگ سرد برای مقابله با تهدیدات هسته ای، با تکاپوی پوزیتیویست های منطقی برای بالا بردن حساسیت جامعه در برابر باور های خرافی، با تلاش های عقل گرایان نقد برای بسط اندیشه های رهایی بخش و طرد جزم انگاری و بالابردن حساسیت عامه به ضرورت مشارکت در به حداقل رساندن مصائب جوامع بشری، با اقدام راولز در معرفی روایتی از عدالت که در آن بر نقش محوری انصاف تاکید می شود، و بسیاری نمونه های نظیر این موارد آشنا هستند. فیلسوفان تحلیلی بر اهمیت روا داری، پلورالیسم، دموکراسی، حکومت قانون، حفظ حرمت انسانها و بسیاری دیگر از ارزش های مورد احترام عامه تاکید بلیغ دارند.
در کشور ما نیز فلسفه تحلیلی و جنبه های مختلف آن اکنون کم و بیش به همت فیلسوفان ایرانی به جامعه اهل نظر معرفی شده است و محققان در دپارتمانهای فلسفه در دانشگاهها و موسسات پژوهشی مختلف به انجام کاوش های نظری در قلمرو های مختلف فلسفه تحلیلی سرگرمند. تفصیل در باب این فعالیت ها را به عزیزانی واگذار می کنم که همچون نگارنده برای ارائه مطلب به این نشست دعوت شده اند.
از آنجا که برگزار کنندگان نشست از صاحب این قلم خواسته اند به تجربیات شخصی خود نیز اشاره ای بکند به اجمال متذکر می شوم طی دو دهه اخیر پروژه تحقیقاتی اصلی خود را خواه در ایران و خواه در خارج از ایران ترویج رویکرد عقلانیت نقاد قرار داده ام. طی این مدت و از طریق تدریس از راه دور یا نزدیک در دانشگاهها و مراکز پژوهشی داخل و خارج کشور، راهنمایی رساله های دانشجویان دکتری و فوق لیسانس، مشارکت در کنفرانس ها و نشست های داخلی و خارجی، و تحریر کتاب ها و مقالات به فارسی و انگلیسی کوشیده ام آموزه های عقلانیت نقاد را در حوزه هایی همچون پژوهش ها در حوزه اندیشه سیاسی، مطالعات اسلامی، فلسفه و متدولوژی علوم انسانی و اجتماعی، فلسفه اخلاق و فلسفه علم و تکنولوژی بسط دهم.
عقلانیت نقاد، در درون عرض عریض سنت تحلیلی، ابزار نظری قدرتمندی را در اختیار پژوهشگران در عرصه های گوناگون قرار می دهد که آنان را قادر می سازد با اتخاذ رویکردی مساله محور و بهره گیری از یک مدل خاص عقلانیت، به روشنگری های بدیع در تک تک آن عرصه ها دست یابند. برخی از مهم ترین آموزه های عقلانیت نقاد، که البته تفصیلشان را باید در کتابها و مقالات دیگر نگارنده، و یا در آثار پوپر و شاگردان مستقیم او نظیر دیوید میلر و ویلیام بارتلی و ایان جاروِی و جوزف آگاسی دنبال کرد، بدین قرارند:
*تکاپو های معرفتی در پاسخ به چالش ها و مسائلی صورت می پذیرند که از سوی واقعیتی که وجود مستقل آن از فاعلان شناسایی مفروض گرفته می شود، پیش روی فاعلان شناسایی قرار داده می شود.
*در تلاش برای حل مسائل مورد اشاره، احیانا جنبه های تازه ای از ظرفیت های و گرایش های مندرج در واقعیت برای فاعلان شناسایی آشکار می شود.
*یافته های معرفتی اما همواره ماهیتی گمانزنانه خواهند داشت.
*گمانه ها به دو نحو ایجابی و سلبی به شناخت واقعیت کمک می کنند.
*شناخت سلبی ناظر به اطلاعی است که به واسطه ابطال یک گمانه در جریان ارزیابی نقادانه آن، در باره واقعیت حاصل می شود. مضمون این نوع شناخت آن است که واقعیت، هرگونه که باشد چنان نیست که گمانه ابطال شده، ادعا کرده بود.
*شناخت ایجابی ناظر به آن دسته از گمانه هاست که علیرغم بهترین کوشش ها برای آشکار ساختن کاستی های آنها، هیچ نقطه ضعفی در آنها یافت نشده است. این دسته از گمانه ها تا زمانی که در پرتو دستیابی به بینه های جدید نقاط ضعف اجتناب ناپذیرشان آشکار گردد، بهترین ابزار نظری برای نورتاباندن به فعالییت های عملی را در اختیار فاعلان شناسایی قرار می دهند.
*عقلانیت نقاد رویکرد های موجه سازانه را ناممکن و عقیم تلقی می کند و استقراء گرایی را نیز (به همه معانی آن) بی اعتبار.
*رویکرد عقلانیت نقاد، یقین را مقوله ای می داند غیر معرفتی و متعلق به قلمرو روانشناسی شخصی.
*از منظر عقلانیت نقاد میان تکاپو های معرفتی و سلوک اخلاقی فاعلان شناسایی رابطه ای وثیق وجود دارد.
*در رویکرد عقلانیت نقاد، رشد معرفت، و نه معرفت به نحو ایستا و با عزل نظر از تحولات قبلی و بعدی، حائز اهمیت است.
*رشد معرفت از رهگذر کشف و حذف خطا های گمانه هایی که برای شناخت واقعیت برساخته شده اند امکان پذیر می گردد.
*حذف خطای گمانه ها به مدد نقادی با دو ابزار تحلیلی-فلسفی و/یا تجربی به انجام می رسد.
*از رهگذر حذف خطاست که می توان به تدریج به بالاترین هدف تکاپو های معرفتی، یعنی روایتی صادق از واقعیت (به معنای روایتی که گزارش منطبق با واقعیت مورد نظر در اختیار فاعلان شناسایی قرار می دهد) نزدیکتر شد.
*عقل گرایان نقاد میان دو ظرف و زمینه اکتشاف و ارزیابی نقادانه تفکیک قائل می شوند. رشد معرفت در گرو ادای حق این هر دو زمینه است.
*عقل گرایان نقاد، برای شناخت واقعیت، که چنان که اشاره شد وجود مستقل آن از فاعلان شناسایی را مفروض می گیرند، زیر مجموعه هایی را در آن گمانه زنانه تفکیک می کنند. از جمله این زیر مجموعه ها سه جنبه واقعیت فیزیکی، جهان احساسی-ادراکی متعلق به هر فاعل شناسا، و بالاخره جهان سومی است که از تعامل میان این دو جنبه نخست در واقعیت برساخته می شود.
*عقل گرایان نقاد با توجه به این سه جهان که آنها را به ترتیب با عناوین جهان ۱، جهان ۲، و جهان ۳ مشخص می کنند، تاکید می ورزند که رشد معرفت در خصوص راز و رمز های های واقعیت بطور کلی، و از جمله آنچه در جهان ۱ مندرج است، در گرو غِنای جهان های ۲ و ۳ است. زیستبوم هایی که در آنها این دو جهان فقیرند، با فقر معرفتی مواجه خواهند بود.
در پایان و به ضرورتِ لبیک گفتن به درخواست برگزارکنندگان این نشست لازم می دانم به اجمال و فهرست وار به برخی از نظریه هایی که بخواست حضرت حق توفیق دستیابی به آنها از رهگذر بهره گیری از رویکرد زاینده عقلانیت نقاد فراهم شده است اشاره کنم:
*نظریه ای در باب اصول بنیادین اخلاق و عدالت با این مضمون که این اصول همچون دیگر قوانین موجود در واقعیت، بخشی از واقعیتند و می توان به شیوه هایی که در نظریه مزبور به آن اشاره شده است به شناختی گمانزنانه و البته در همه حال نیازمند تدقیق بیشتر، از آنها دست یافت.
*نظریه ای در باب جایگاه معرفت شناسانه فقه با این مضمون که فقه نوعی تکنولوژی است و فقیه نوعی تکنولوژیست و مهندس.
*نظریه ای در این خصوص که برساختن دیسیپلینی به نام "علم اسلامی"، که نباید آن را با آنچه که به نحو سنتی در حوزه ها بدین نام شهرت یافته است خلط کرد، امکان پذیر نیست. دقیقا به همان نحو که علم چینی یا هندی یا مسیحی یا بودایی امکان پذیر نیست. اما برساختن تکنولوژی هایی که خاستگاههای مشخص در این سنت یا آن سنت و این فرهنگ یا آن فرهنگ دارند، ناممکن نیست. هرچند که دیگر فرهنگ ها و سنت ها می توانند این قبیل تکنولوژی ها را با تغییراتی مناسب در محیط بومی خود به کار گیرند.
*نظریه ای در این خصوص که رویکرد عقلانیت نقاد به دین و به فهم متون دینی، از جمله قران، در زمره قدرتمندترین (اگر نه قدرتمند ترین) ابزار های نظری موجود در قرن بیست و یکم است که بهره گیرندگان از آن را قادر می سازد بهتر از بسیاری دیگر از رویکرد های بدیل بن مایه آنچه را که فهم دینی نام دارد فرا چنگ آورند.
*نظریه ای در باب ماهیت دین با این مضمون که همه ادیان، و از آن جمله اسلام، در معنای خاص آن، دارای دو بخش متمایزند: بخشی که جنبه های وجود شناسانه و معرفت شناسانه دین را در خود جای می دهد. این بخش در همه ادیان مشترک است. و بخشی که شعائر و آئین ها را در بر دارد.
*بخش نخست تنها متشکل از تنها دو گزاره ذیل است:
مُلک هستی صاحبی دارد (گزاره وجود شناسانه)
شناخت صاحب مُلک هستی برای انسان خاک نشین علی الاصول و به درجاتی امکان پذیر است.
بخش دوم، بخش تکنولوژیک ادیان است و همین بخش است که سبب تمایز میان ادیان می شود.
و بالاخره نظریه ای در خصوص رابطه میان امور واقع (فکت ها) و ارزش ها. خلاصه مدعای این نظریه چنین است: رابطه میان فکت ها و ارزش ها از حیث نسب چهارگانه رابطه عموم و خصوص من وجه است. این نکته اما به هیچ روی ناقض بصیرت عمیق دیوید هیوم در این خصوص نیست که میان هست و باید رابطه تولیدی برقرار نیست. اما این نکته برای پرهیز از انتقاد مقدر نیاز به اندکی توضیح دارد.
فکت ها بخش هایی از واقعیتند که گروهی از موجودات توانا بر ادراک بدان توجه می کنند. به این اعتبار فکت ها همواره صرفا برای کسانی که بدان توجه کرده اند فکت محسوب می شوند. به عنوان مثال این امر که گروهی از علاقمندان به فلسفه در نشستی که هم اکنون در آن این مقاله قرائت می شود گرد آمده اند، برای این گروه و دیگر کسانی که از این نشست اطلاع دارند "فکت" محسوب می شود. اما اگر فرض کنیم آقای ماهاتیر محمد رئیس جمهور مالزی از آگهی دعوت برای شرکت در این نشست بی اطلاع بوده باشد، فرضی که چندان دور از واقع نمی نماید، در آن صورت می توان گمانه زنانه نتیجه گرفت که نشست امشب برای او «فکت» به شمار نمی آید.
به همین قیاس اگر هم اکنون که این متن در این جمع قرائت می شود در گوشه ای از کیهان سیاهچاله ای کهکشانی را در مجاورت خود ببلعد اما هیچ یک از ابنا بشر از آن اطلاع نیابد، در آن صورت آن جنبه از واقعیت برای ساکنان زمین فکت محسوب نخواهد شد.
ارزش ها ناظر به همه اموریند که برای فرد یا افراد معنا خلق می کنند. معانی از حیث میزان اهمیت برای فرد و از حیث ابزاری بودن و یا اصالت فی نفسه، عینی بودن یا ذهنی بودن، و نظایر آن در یک سلسله مراتب جای می گیرند. اما جایگاه وجود شناسانه همه ارزش ها، جهان ۳ یا همان عرصه فرهنگ است که پیشتر بدان اشاره شد.
ارزش های موجود در جهان ۳ یا عرصه فرهنگ به میزانی که برای شماری از افراد شناخته شده باشند برای آنان "فکت" نیز به شمار می آیند زیرا اولا آن ارزش ها به اعتبار حضور در جهان ۳ پاره ای از واقعیت به شمار می آیند و ثانیا به این اعتبار که طرف توجه شماری از فاعلان شناسایی قرار گرفته اند، برای آنان فکت محسوب می شوند. برخی از ارزش های عینی که هنوز به وسیله هیچ فرد یا گروهی کشف نشده است برای هیچ کس فکت محسوب نمی شود.
ارزش های موجود در جهان ۳ طبقه خاصی از فکت ها را پدید می آورند که «طبقه ای منحصر و مختص» به خود به شمار می آیند و با دیگر فکت ها تفاوت دارند. تفاوت این طبقه خاص، با دیگر فکت ها در برداشتن جنبه نرماتیو در آنهاست.
سخن دقیق هیوم اما صرفا ناظر به فکت های واقع در جهان ۱ است (یعنی آنچه که با نام کیهان از آن یاد می کنیم) که با ارزش هایی که در جهان ۳ اند هیچ نوع ارتباط تولیدی ندارند. این فکت ها در عین حال فاقد هر نوع جنبه نرماتیوند.
با توجه به زمان محدودی که برای ارائه این مقاله در نظر گرفته شده است، اطاله کلام را بیش از این جایز نمی دانم. از همه شما عزیزان بابت صبوری و شکیبائیتان تشکر می کنم و همگی را به خدای بزرگ می سپارم.
علاقمندان به این موضوع می توانند متن کامل این یادداشت را در اینجا مطالعه کنند.
منبع : خبرگزاری مهر
کلمات کلیدی : میرنیوز علی پایا فلسفه تحلیلی خانه اندیشمندان علوم انسانی
اشتراک گذاری :
آخرین اخبار فرهنگی
پیام تبریک برخی نهادهای فرهنگی درباره موشک‌باران اسرائیل
برای «بی‌بدن» و مفهومی به نام تعارضات اجتماعی
اگر مقابل دشمن شل بگیریم مشکل حل می شود؟ + صوت
«بعد از رفتن» و «روایت ناتمام سیما» مسافر مسکو شدند
بیانیه انجمن سینمای جوانان درباره پاسخ پهپادی و موشکی ایران
آخرین وضعیت گوینده رادیو در بیمارستان
هنرمندان درباره «وعده صادق» چه نوشتند؟
نمایش‌های کودک و ایرانی رونق‌بخش سالن‌های دولتی
تکلیف سریال رضا شفیعی‌جم روشن شد
تولید فصل دوم «سرزمین شعر» با ایده‌هایی جدید و پخته‌تر
دیپلماسی میان ایران و تاجیکستان مبتنی بر عشق است
افزایش حقوق ایثارگران در سال ۱۴۰۳ چقدر خواهد بود؟
دیدگاه قرآن درباره توان یهودیان اسرائیل در برابر رقیب
یاسینی رکورددار کنسرت در سال ۱۴۰۲ / در مسیر همایون یا یگانه
صادرات نوشت‌افزار ایرانی کلید خورد
قانون عفاف و حجاب برای همه مردم لازم‌الاجرا شد
تلاطم در بازار ظهیرالاسلام/ قیمت کاغذ تحریر افزایش یافت
سهم ۴۹درصدی تمساح خونی از گیشه تعطیلات/ پرویزخان درجا زد
شاعرانی که خود را "عطار" جا زدند
«محفل» بدون سلبریتی با خلاقیت و یک شبِ صدمیلیونی!
مهرداد صدقی با "آبنبات لیمویی" به نمایشگاه می‌آید
عملیات اجرایی آماده‌سازی نمایشگاه کتاب تهران آغاز شد
دژهای پوشالی یهود به دادشان نرسید
حمایت شاعران از "وعده صادق" ایران
گنبد آهنین چه می‌داند از صریر قیامت سجیل
جشن نیمه شعبان هیئت کجا برویم؟
شاعران به استقبال نیمه شعبان رفتند/ کاش، سَحر، خاک رهِ « مهدی موعود » شوم
بهترین دعاها در شب نیمه شعبان به روایت امام صادق (ع)
"پایان جنگ"، "عزل منتظری و بنی‌صدر" و "فوت احمد خمینی" موضوع گفت‌وگو با کارگردان "احمد"/ احمد آقا حتی یک «واو» به صحبت‌های امام دست نزد!
ویکی موعود با ۴۰ هزار مقالۀ تخصصی راه اندازی شد
